1639, herfst. Trzebiatów (Treptow an der Rega)

Jakobus Staviel (1581-1646), predikant te Zarben (tegenwoordig: Sarbia), een gehucht in de omgeving van Treptow an der Rega (tegenwoordig: Trzebiatów), noteert in het Kirchenbuch dat er in de herfst van 1639 een olifant in Treptow is, en ziet daar een onheilspellend voorteken in. Het kerkenboek zelf is waarschijnlijk niet bewaard, maar twee los van elkaar staande bronnen maken melding van de aantekening. De vroegste is een in 1941 geciteerde brief uit 1843 (1).

Trzebiatów is een plaats in Pommeren aan de Poolse Oostzee niet ver van Stettin. In het centrum is – op een buitenmuur van een hoekhuis aan de Markt – een wandschildering in sgraffito-techniek (256 x 312 cm, beginnend op 130 cm. hoogte) aanwezig van een olifant met zwaard en begeleider. De historicus Hugo Lemcke (1835-1925) legt in 1914 het verband tussen de aantekening van de predikant en de wandschildering (2). Deze wandschildering zou vroeger 1635 gedateerd zijn geweest, maar de aantekening van de predikant maakt duidelijk dat dat 1639 moet zijn. De wandschildering is in de jaren zestig van de vorige eeuw gerestaureerd en opnieuw in de jaren negentig. Deze restauraties zijn geen zorgvuldige reconstructies van het origineel, maar hebben een vrijere interpretatie van de voorstelling opgeleverd. De olifant op de voorstelling is ontleend aan een prent uit 1567 van Marcus Gerards.

Elephant Hansken Trzebiatów

Olifant Hansken in Trzebiatów, na de restauratie.

Hansken in Trzebiatów, vóór de restauratie van de wandschildering-1

lifant Hansken in Trzebiatów, vóór de restauratie.

Elephant Marcus Gerards

Het gebruikte voorbeeld: een prent van Marcus Gerards

De olifant van Trzebiatów is tegenwoordig een plaatselijk icoon. Sinds enkele jaren wordt tijdens een jaarlijkse optocht van het zogeheten Gort-feest een nagemaakte olifant als soort mascotte meegevoerd door de straten. Er is ook een toeristische route geopend in 2013 met uitleg over de olifant. De Poolse historicus Wojciech Jarząb heeft als eerste de relatie gelegd tussen de olifant van Trzebiatów en de olifant Hansken en hier in 2010 over gepubliceerd.

De olifant Hansken als mascotte tijdens het Gort-feest in Treptow

De olifant Hansken als mascotte tijdens het Gort-feest in Treptow juli 2013

Elephant Hansken Treplow

De in de optocht meegevoerde olifant passeert de wandschildering, juli 2013

Sinds 2013 is er een op de olifant geïnspireerde toeristische route in Trzebiatów.

Sinds 2013 is er een op de olifant geïnspireerde toeristische route in Trzebiatów.

Poolse TV uitzending over olifant Hansken 1

Poolse TV uitzending over olifant Hansken 2

Poolse TV uitzending over olifant Hansken 3

Ook in 2021 zijn er allerlei uitvoeringen van de olifant te vinden:

 

1) “1639 (…) Ihm Herbst hat man ein ungeheures Elephant im Lande herumb gefuhrt und zu Treptow auch sehen lassen. Gott gebe, dass diese ungewöhnlichen Thiere unserm Patriae nichts Böses ominiren mögen.” Aantekening in het (waarschijnlijk niet bewaard gebleven) Kirchenbuch van Zarben door de predikant Jakobus Staviel (1581-1646). Karl Johann von Schmidt (1817-1875) citeert de aantekening in een brief uit 1843. In 1941 worden passages uit de brief gepubliceerd in: F. von Schmidt, Avantgarde, Weg und Welt eines preussischen Reitergenerals, nach Urkunden, Briefen und Berichten, Berlijn 1941, p. 80.

2) “Botenstrasse und Marktecke 26; an der Wand nach der Botenstrasse ist in Sgraffito ein Elefant und sein Führer, dieser in halber Lebensgrösse, dargestellt, wie das Tier ein auf dem Parket liegendes Schwert mit dem Rüssel aufhebt. Dass diese Schilderei 1895 bei dem Abbruche des Hauses erhalten blieb und samt dem Teile der Wand, auf den sie aufgetragen war, in den Neubau übernommen wurde, verdient alle Anerkennung. Die Veranlassung zu diesem Schmucke hat gegeben das Erscheinen eines solchen zu jener Zeit in unsern Landen noch überaus selten gesehenen Tieres, über das der Pastor Stavien in dem Kirchenbuche von Zarben unter dem Jahre 1639 berichtet: ‘Im Herbst hat man ein ungeheures Elephant im Lande herumgeführt und zu Treptow auch sehen lassen. Gott gebe, dass diese ungewöhnlichen Tiere unserm Patriae nichts böses Ominiren [= betekenen] mögen’. Demnach ist die Jahreszahl 1635, die sich auf dem Bilde befindet, nicht zutreffend. Der Elefant ist 3 Meter lang und etwa 2 Meter hoch, der vor ihm stehende Führer ist mit glattem Wamse, Kniehosen und Schuhen bekleidet, sein zerstörter Kopf wiederhergestellt; das vor dem Elefanten auf den Parket liegende Schwert hat eine volutenförmig gebogene Parierstange.”

Onderschrift bij fig. 146, “Treptow. Sgrafitto an der Aussenwand des Hauses Markt 26.” Uit: Die Bau-und Kunstdenkmäler Regierungsbezirks Stettin, H. Lemcke, Heft 11 Kreis Greifenberg, 1914, p. 223-224.

Een zekere W. Klein voegt hier in 1925 aan toe dat de mondelinge overlevering wil dat het huis een herberg was of een soort menagerie waar rondtrekkende mensen met bijzondere dieren verbleven. Hij wijst ook op de hem oudst bekende vermelding van de wandschildering: “Erwähnt wird das Bildwerck soweit bisher bekannt geworden ist, sonst nur von dem am 8. Juli 1808 in Treptow geborenen Geschichtschreiber Prof. Johann Gustav Droysen, der in seiner Lebensbeschreibung sagt, dass er in einem Hause geboren sei, auf dessen Wand ein Elefant gemalt ist.” Uit: W. Klein, ‘Der grosse Elefant in Treptow a. Rega’, in “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, jaargang 1925, Nr. 3 (maart), pp. 11-12.

Andere literatuur:

W. Jarząb, ‘Nowe przygody słonicy Hansken / Neue Abenteuer der Elefantin Hansken’,  in: Trzebiatow. Spotkania pomorskie 2013, Trzebiatów 2014, pp. 101-119.

W. Jarząb, ‘Źródła ikonograficzne i pisane do historii trzebiatowskiego słonia / Ikonographische und geschriebene Quellen zur Geschichte des Treptower Elefanten’,  in: Trzebiatow. Spotkania pomorskie 2010, Trzebiatów 2011, pp. 130-139.

J. v. Malotki, ‘Der Elefant von Treptow’, “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, 1941, Nr. 7 (juli), p. 27.

J. v. Malotki, ‘Bilder vonder Treptower Garnison in der Zeit vor 100 Jahren’, “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, 1941, Nr. 9 (september), p. 34.

J. v. Malotki, ‘Der Elefant von Treptow’, “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, 1941, Nr. 7 (juli), p. 27.

J. v. Malotki, ‘Bilder vonder Treptower Garnison in der Zeit vor 100 Jahren’, “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, 1941, Nr. 9 (september), p. 34.

J. v. Malotki, ‘Der Elefant von Treptow a.d. Rega, “Heimatklänge”, Zeitschrift des Vereins für Heimatkunde und Heimatschutz e.V., Treptow a. Rega, jaargang 1931, Nr. 10 (oktober), p. 39.

R. Holsten, ‘Der Elefant in Pommern’, in: Pyritzer Kreisblatt jaargang 71, nr 50 (1 März 1923). Dit artikel in een plaatselijk tijdschrift is niet teruggevonden, mogelijk bestaat er geen exemplaar meer van. Robert Holsten verwijst naar zijn eigen artikel in een latere publicatie, ‘Wie sieht der Pommer die heimische Landschaft?’ in Baltische Studien, 42 (1940), p. 50 (“Aber wir wissen, daß selbst in der Schreckenszeit des Dreißigjährigen Krieges 1639 fahrende Leute mit einem Elefanten durch Pommern zogen”).

‘Der grosse Elefant in Treptow a. R.’ in: Unser Pommerland. XIII. Jahrgang 1928. Heft 5/6 “Treptow an der Rega”, p. 246.